Arron aver presentat d'on ei gessida aquesta lenga e que'n son las particularitats màgers, especificament suu noste territòri de las Lanas, que temptaram d'explicar quinhas son las rasons d'aquera mutiplicitat d'aperacions qui qualifican la lenga nosta. Apuish, que ns'i heram entà presentar l'anar actuau de la nosta lenga suu territòri departamentau, las vias navèras de transmission e donc d'existéncia, e d'aquiu avant, las soas dinamicas mes tanben los sons flaquèrs.
Com totas las lengas romanicas, lo Gascon qu'ei un heretatge deu baish-latin que los romans e's hesón seguir capvath l'empèri. L'encontre enter lo parlar de las populacions autoctònas, ad aqueth moment, populacions aquitanicas (ajòus a l'encòp deus Bascos e deus Gascons qui emplegavan ua lenga proto-basca) e va arrecotir a sobras de mesclanhas a un idiòma navèth : lo Gascon.
Carte des langues occitanes
Lo proto-gascon que's tròba atau la cauç au sègle VI, mes com la autas lengas romanicas que carrà aténer los sègles X e XI tà que lo Gascon e's posqui esparpalhar a de bonas.
Lo nom de "Gascon" qu'ei tanben estretament ligat au nom de "Basco", en efèit, tots dus qu'an la medisha arraditz : l'etnonima "Vascon" qui designava la populacion aquitanica compresa enter Èbre e Garona quan arribèn los romans. L'evolucion fonetica deu "V", segon la devirada locau en "V,B,W, o G (influéncia ce's sembla germanica)" e balhè per sus aqueth espaci lo mot Gascon.
Deu punt de vista lingüistic, los especialistas que se n'avienen màgerment entà definir lo Gascon com un dialècte de l'Occitan. La lenga d'Òc o Occitan apriga un espaci hòrt alargat, acavalat sus tres estats : 32 departaments francés, 13 vaths itialianas deus Aups e la Vath d'Aran en Catalonha. Lo Gascon qu'ei, tostemps tà çò deus aspèctes linguistics, hòrt a despart au demiei d'aqueth espaci d'Òc, autan plan au nivèu de la sintaxi com deu lexic. A tau punt qu'associacions que'u veden com ua lenga en si medish.
La Gasconha, qu'ei uei definida com l'espaci linguistic deu Gascon. Aqueste que s'esparteish en un triangle geografic constituit per Garona, Pirenèus e Mar Grana, çò qui vien a díser, un triangle Baiona, Tolosa e lo Medòc au Nòrd de Bordèu.
Se lo Gascon qu'estó pendent juste mila ans la lenga de la vita sociau, en un purmèr temps de tots, la premuda mei anar mei hòrta deu francés de las vilas avant que va renviar lo Gascon en los parçans ruraus.
Aqueth fenomèn que's va abrivar tanlèu los sègles XVI e XVII e culminarà dab l'accion de "l'Abbé Grégoire" a la seguida de la revolucion francesa. Lo son prètzhèit qu'estó lavetz l'omogeneïzacion linguistica deu País. Entà aquò har, que caló que despresèssin las lengas de França, l'emplec deu mot "patoès" qui èra dejà present desempuish pausa, qu'estó generalisat tà miélher desvalorar e darrigar aqueras lengas. Aqueth procediment de culpabilizacion deus locutors e sovent de castigada deus mainatges qui emplegavan la lor lenga a l'escòla e s'acabè a la fin de la segonda gèrra mondiau.
Aquera temporada d'aussatada deu Gascon qu'arrecotí a ua baisha aborrida de la transmission familhau duas generacions a, entà aténher en 2008 un taus de locutors en lo departament de las lanas de 15%. Parallèlament a aquera esbonida de la transmission deu Gascon, l'Educacion Nacionau que s'avisè de l'interès pedagogic, linguistic e culturau de l'ensenhament bilingüe doriu francés-lenga regionau. Aqueth desvolopament de classas bilinguas que's hesó purmèr a puntetas abans de's gahar l'aviada de 2009 enlà, dab la signatura d'ua convencion enter l'Educacion Nacionau e las collectivitats territoriaus. Que ns'ei degrèu de dever díser que'n Aquitània sonque lo Conselh Departamentau de las Lanas ne l'a pas ratificada. Bonurament, desempuish alavetz las classas bilinguas que puntejan capvath lo departament de las Lanas e amassaràn a la rentrada 2018 mei de 400 mainatges bilingües. Lo tribalh de l'Educacion Nacionau de las Lanas dab l'ajuda de l'assocacion Òc Bi (associacion tau desvolopament de l'ensenhament bilingüe Fr/Òc en l'Academia de Bordèu) que permet aquesta creishuda vededera.
Los enjòcs navèths d' un monde globau on hè hrèita lo multilingüisme, que balha l'espèr d'ua arregahada de la transmission de la lenga nosta quaus que'n siin los vectors, escolars, associatius o familhaus. Lo Gascon qu'ei atau, capvath los sons qui'u compausan e la soa pausicion lingüistica au còr de la latinitat, un esclipòt de tria entà encaminar los mainatges de cap tà la mestresa de mantuas lengas, en tot auherí'us l'escadença de's sentir d'un parçan deu planeta, embevut d'ua cultura singulara e rica.
Martine Ralu
Assocacion Òc Bi (http://oc.bi.free.fr/)